Ebru Nalan SÜLÜN
İstanbul Modern’de 16 Eylül’de açılan geniş kapsamlı bir kadın sergisi özelliği taşıyan “Hayal ve Hakikat”, içeriğinde barındırdığı 74 sanatçısı ile şablonlaşmış bir retrospektif olarak nitelendirilebilir.
“Hayal ve Hakikat”; Fatmagül Berktay, Zeynep İnankur, Burcu Pelvanoğlu ve Levent Çalıkoğlu’nun küratörlüğü ile şekillenirken kadın sanatçı olma ve Türkiye’de kadın olma hallerine alt okumalarında dikkat çekmeyi amaçlıyor.
12.İstanbul Bienali’ne eşzamanlı olarak izlenime açılan serginin sanatçı portföyü Osmanlı döneminden başlayarak günümüz çağdaş kadın sanatçılarına uzanıyor. Bu geniş çehre, “Hayal ve Hakikat”in Türkiye’nin sadece kadın sanatçılara ve sorunlarına yoğunlaşan en geniş kapsamlı sergisi olma unvanına kavuşmasına neden oluyor. Daha önce 1994 yılında Arkeoloji Müzesi’nde Tomur Atagök’ün küratörlüğünde düzenlenen “Modern Türkiye’nin Kadın Sanatçıları” sergisi bu çehreye sahip ilk sergi idi. Tomur Atagök’ün kadın sanatçılar üzerine odaklanan bir çok metni olduğunu biliyoruz. Bu serginin ardından 2009 yılında Berlin Pariser Platz’ta Beral Madra’nın küratörlüğünde düzenlenen “Ayaklarımın Altında Cenneti Değil, Dünyayı İstiyorum” sergisi de bu anlamda ikinci sergi olma özelliğini taşımakta. “Hayal ve Hakikat” sergisi aynı soruna odaklanan üçüncü sergi olmasına rağmen edindiği kapsamlı katılım nedeniyle ilk olma özelliğini taşımakta.
 |
| İnci Eviner |
Sergi üzerine tespitler yapmadan önce öncelikle “Hayal ve Hakikat” başlığının çıkış noktalarını derinleştirmekte fayda olduğunu düşünüyorum. Öncelikle ismine odaklanalım:
Levent Çalıkoğlu katalog metninde bu süreci anlatıyor: “… “Hayal ve Hakikat” başlığı pek çok referansla birlikte Türkiye’de kadın ve kadın sanatçıların tarihsel bağlamda kendilerini konumlandırma arzularına ve bugünkü sosyal, kültürel ve politik dünyadaki hakikat arayışlarına bir sanat formu üzerinden işaret ediyor. Literatürde Türkiye’nin ilk kadın romancılarından biri olarak kabul edilen Fatma Aliye, Tanzimat Döneminin başat figürlerinden Ahmet Mithat ile 1891 yılında ortak bir roman kaleme alır: Hayal ve Hakikat. Bir aşk romanı olarak dönemin pek çok simgesel özelliğini bünyesinde barındıran iki bölümlü romanın hayal olarak adlandırılan kısmını Fatma Aliye, hakikate gönderme yapan kısmını Ahmet Mithat yazar. Romanın kapağında Fatma Aliye cinsiyetini belirten “Bir Kadın” mahlasıyla yer alır. Roman önce günlük bir gazetede yayımlanır, bir yıl sonra da kitap olarak basılır...”(1) Levet Çalıkoğlu’nun önerisi ile sergiye adını veren bu eserde kadına verilen anlamı ve toplumsal dinamiklerin boyutunu görmek mümkün. Bu noktada serginin içerik açısı ve adı arasında var olan uyum önemli bir paydayı oluşturuyor. Toplumsal ötekileştirmenin de vurgulandığı bu başlık hem sergide yer alan eserlerin seçimini, hem de çağdaş dünyada kadına biçilen rolü referanslıyor.
Sergi konsepti incelendiğinde; sergi, ilk anda görmeye alışık olduğumuz hatta belki de sıradan bulunmaya açık bir içeriğe sahip. Özellikle “kadın” temalı konseptlerin ve sergilerin kadını ötekileştirdiğini savunan fikirler de hesaba katıldığında sergiye yönelik yaklaşımların çeşitlenebileceğini de vurgulamak gerekiyor.
Ahu Antmen’in katalog metninde alıntıladığı Jacquline Skiles: “… Sanatçıyı ve sanatsal üretimi “kadın” ve “erkek” diye ayırdığımızda, kadınların üretimini özellikle görünür kılmaya çalıştığımızda, o nesnelerde “kadınlara özgü” olanı aramaya başladığımızda kadınları, farkında olarak ya da olmaksızın ötekileştirir,”numune”leştiririz. Çünkü; hatta dokunaklı yaşam öykülerini, kişisel sırların fısıltısını arar oluruz. Bu tür sanat, çoğu zaman “kadın” başlığı altında sergilenir ama “kadın sorunu” ilgi çekici bir konu olmaktan çıktığında güncelliğini yitirir. “ yorumunu yapar (2).
 |
| Nil Yalter |
Skiles’in bu yorumu tartışmaya açıktır. “Ötekileşme” hali kaçınılması gereken bir haldir. Bu kabul gören bir gerçektir. Bu noktada “Hayal ve Hakikat” in bu görüş açısı dahilinde durduğu nokta nedir? “Hayal ve Hakikat”in Türkiye’de kadın temasını özellikle vurgulayan üçüncü, bu denli geniş açı ile bakan ilk sergi olduğu hesaba katıldığında farklı bir kulvarda değerlendirilmesi gerektiğini belirtmek gerekiyor.
Sergide değerlendirilmesi gereken diğer unsur ise; sergiye eserleri seçilen sanatçılar ve onları temsil eden eserleri. Sanatçı seçimi ve “Hayal ve Hakikat” üzerine sergi küratörlerinden Burcu Pelvanoğlu şu yorumu yapıyor: “Sergide özellikle güncel çalışmalarda çıkış noktamız kadınların yaptıkları işler üzerinden Türkiye'nin toplumsal yapısını okuyabilmekti. Yani, sergide özellikle 1954 yılı yani Aliye Berger'e kadar olan kısım, serginin “Hayal” kısmı gibi; öbür kısımsa artık kadın sanatçıların son derece üretici oldukları ama bir taraftan da Türkiye'de daha farklı seyreden kadınlıkların ortaya konulduğu “Hakikat”in temsili gibi oldu” (3).
 |
| İpek Duben |
Burcu Pelvanoğlu’nun belirttiği tespitler, eserler üzerinde belirgin bir açı ile yakalanabiliyor. 1954 sonrası yani daha çağdaş eserlerin içerikleri ve hesaplaşmaları incelendiğinde daha feminist, daha cüretkar bir hal ortaya çıkıyor. Ayrıca; bu dönem eserlerin toplumsal taşlamalara daha müsait oldukları belirgin bir şekilde okunurken video ve yerleştirmelerin büyük bir kısmında kadının cinsiyetine ve toplumda erkek bakış açısı ile yerleştirildiği cinsel konumuna diğer bir ifade ile cinsel obje haline gelen kadın bedeninin fenomolojik tespitlerine ulaşmak mümkün olabilmekte. Şükran Moral “Bordello”(1997) , Ebru Özseçen “ Çenekıran” (2008), Neriman Polat “Bozuk” (2002), Gülay Semercioğlu “ The Red Tulip” (2010) gibi sanatçıların sergi için seçilen yapıtları kadının beden ve cinsiyet kavramlarına odaklanan tavırları ile dikkatleri çekiyorlar. Sergide mekana yayılan ve mekan ile var olan yerleştirmelerden Kezban Arca Batıbeki’nin “Nereye Kadar?” (2002-2005), İpek Duben’in “Aşk Kitabı” (1998-2000) toplumsal dinamiklere göndermeler yapan, sosyolojik okumalara açık bir dil ile sergide öne çıkan yapıtlar arasında gösterilebilir.
“Hayal ve Hakikat” de seçilen eserlerin bir ortak noktayı paylaştığı çok açık: Türkiye’de kadın sanatçılar siyasi, ahlaki, toplumsal dinamikler, bedensel özgürlük sınırları üzerinden çok cepheli okumalar yapabildikleri gibi, tabuları yıkarak kendi bedenleri üzerinden de yer yer cüretkar göstergeleri sunmayı becerdiler. Dolayısı ile bu çok cepheli sonuçlar sergide de çok cepheli bir bakış açısı ile eser ve sanatçılar üzerinden okunabilmekte.
Bu noktada serginin konseptini ele alan Beral Madra sergi ile ilgili şu yorumu yapıyor: “…Sergide söz konusu gelişimi belirginleştiren bir sergi konsepti göremedim; sergilenen yapıtlar arasındaki ilişkiler ya da ilişkisizlikler belirgin değil; her şey çok yan yana dizilmiş. Eski tip müze düzeninden artık vazgeçmek gerekiyor. Öznel öyküler, değişim ve söylemler belirtilmiyor. Bu tür tekdüze yan yanalığı sanat tarihi açısından sakıncalı görüyorum”(4).
Beral Madra; 1980’lerden sonra izlediğimiz sergi konseptlerinin kavramsal çerçeveleri düşünüldüğünde haklı şikayetlerde bulunuyor. Fakat; sergi içeriğinin tarihsel boyutta oldukça geniş sınırlar ile çevrili olması ve belli tarih aralıklarından sonra ilişkisizliğin üslupsal ve temasal boyutta belirgin bir hal alması belli ki sergileme yönteminde kronolojik bir yöntem seçilmesini mecbur kılmış.
“Hayal ve Hakikat” 12.İstanbul Bienali’ne paralel olma avantajını kadın sanatçılar üzerinde değerlendirerek Türkiye’nin kadın sanatçılarını küresel konukların fazlaca olduğu bir tarih seçimi ile uluslararası boyuta taşıma özelliği ile de önemsenmeli. Sergiye paralel düzenlenen, “kadın” kavramını disiplinler arası bir açı ile tartışan konferans, paneller, sinema gösterimleri ile serginin açısını derinleştiren, genişleten etkinliklerde gerçekleşen tartışma alanları sayesinde serginin çemberinin tartışmaya açıldığını, bununda çözüm üretme arayışında önemli bir aşama olduğunu belirtmek gerekiyor.
“Hayal ve Hakikat” ,şu an tartışılan sergileme yöntemi, belirlediği sergi konsepti ile eminim daha sonra da tartışılmaya devam edilecek. “Kadın” ın toplum dinamikleri içerisinde her şartta ötekileşmesi –sanat da dahil- elbette kimse tarafından istenmeyen bir olgu. Fakat; “Hayal ve Hakikat” sergisini Türk kadın sanatçılarının sanat tarihsel ve sosyolojik boyutta belgeselleştirilmiş bir seçkisi olarak analiz etmek gerekiyor. Tarihsel boyutta bu tarz sergilerin böylesi belleksiz bir ortamda önemsenmesi gerektiğini düşünüyorum.
Son söz: “Kadın sanatçı” olgusunun yerini tamamen “sanatçı” olgusuna bıraktığı toplumsal çehrelere kavuşmak dileğiyle…
* Bu yazı Artist-actual Ocak -Şubat 2012'de yayınlanmıştır.
KAYNAKÇA
(1) Çalıkoğlu, Levent, “ Hayal ve Hakikat Türkiye’den Modern ve Çağdaş Kadın Sanatçılar”, Sergi Katalogu, 16 Eylül- 22 Ocak 2012: 19.
(2) Skiles, Jacguline, aktaran: Thalia Gouma-Peterson, Patricia mathews, “ Sanat Tarihinin Feminist Eleştirisi”, Sanat-Cinsiyet- Sanat Tarihi ve Feminist Eleştiri, İstanbul 2010: 63.
(3) Burcu Pelvanoğlu ile 13.12.2012 tarihinde gerçekleştirilen röportajdan derlenmiştir.
(4) Çorbacıoğlu, Sibel, “Kadın Sanatçılar Güldestesi”, Cumhuriyet Gazetesi, 17 Eylül 2011 , http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=277808
